Desinformatie, misinformatie en disinformatie

Complottheorieën en desinformatie zijn overal in de media aanwezig. We zien steeds vaker dat feitelijke kennis wordt betwist; het vertrouwen in journalistiek en politiek neemt af. Populisme biedt een voedingsbodem voor complottheorieën en anti-media-sentimenten, en online platformen werken als één grote broeikas. Michael Hameleers, docent Politieke Communicatie aan de Amsterdam School of Communication Research, ziet het allemaal gebeuren, zo legde hij uit in de lezing Universele waarheid onder vuur op 20 mei 2021. De waarheid lijkt een relatief begrip geworden, het middelpunt van een strijd waar verschillende kanten hun eigen perspectief op hebben. Om deze kluwen te ontwarren, moeten we volgens Hameleers een aantal vragen beantwoorden. Waar hebben we het eigenlijk over? Wat zijn de effecten van desinformatie; waarom moeten we er iets aan doen? En wat kunnen we eraan doen?

Desinformatie: wat is het?
Hameleers legt uit dat er verschillende soorten desinformatie zijn: mis- en disinformatie. Misinformatie is onjuiste informatie die verspreid wordt zonder dat er sprake is van bewuste misleiding. Disinformatie wordt juist wèl verspreid met het actieve doel om mensen te misleiden. Dit doel kan een financiële, politieke en/of ideologische motivatie hebben. Of complottheorieën vallen onder mis- of disinformatie, hangt van de zender af. Vaak is er in het begin sprake van bewuste misleiding en dus van disinformatie. Maar ook een ontvanger, die de disinformatie gelooft, kan vanuit dit geloof de theorie verder verspreiden. Dan is er sprake van misinformatie, omdat deze persoon echt in de theorie gelooft en dus niet het doel van misleiding heeft. Zo wordt het wel heel moeilijk te zien wie wat met welk doel verspreidt.

Complottheorieën worden vaak geformuleerd in contrast tot de boodschap die de gevestigde orde uitdraagt. Er wordt niet alleen gezegd dat deze waarheid bestaat, maar ook dat de waarheid die de mainstream media uitdragen, onjuist is en bewust wordt verspreid. Complottheorieën en populisme hebben veel met elkaar gemeen. Beide hanteren een sterk wij/zij-denken. Er is het gewone of ‘goede’ volk en de slechte, corrupte elite, die tegen het volk liegt. Niet alleen de regering, maar ook media, journalisten en wetenschappers maken hier deel van uit. Een actueel voorbeeld is de pandemie: een groeiend deel van de wereldbevolking gelooft dat het Covid-19-virus bewust in een laboratorium is gemaakt en verspreid. Elke informatie van de regering, het RIVM en andere overheidsinstanties wordt automatisch gezien als onjuist: ‘zij’ liegen immers tegen ‘ons’. Het gaat hierbij niet alleen om waarheid, maar ook om moraal en macht: de grote boze overheid pakt ‘ons’ de macht af. Een andere manier waarop zowel complottheorieën en populisme gebruik maken van desinformatie, is de manier waarop de standpunten worden ondersteund. Beide presenteren argumenten die niet gebaseerd zijn op wetenschappelijke expertise; de wetenschap hoort immers bij de slechte elite. Zo wordt er een feitenvrij betoog gecreëerd; je beschuldigt anderen van desinformatie en verspreidt deze tegelijkertijd zelf.

De gevolgen
Het verspreiden van desinformatie is een serieuze zaak, met verregaande gevolgen. Ten eerste ontstaat er verwarring over de waarheid door de hoeveelheid alternatieve verhalen. Dit grote aanbod aan verhalen die de waarheid de-legitimeren, zorgen voor toenemend wantrouwen in de autoriteiten. En dat wantrouwen is heel effectief: het voedt angsten en geeft de mogelijkheid om de schuld op anderen af te schuiven. Mensen kunnen hun eigen problemen nu buiten zichzelf plaatsen. Tenslotte werkt de acceptatie van complottheorieën erg polariserend; vaak heeft het een versterkend effect op mensen die het al (deels) met elkaar eens zijn. Wanneer je twijfelt over wat waarheid is, ben je sneller geneigd complottheorieën te acepteren. Wanneer je het sowieso al oneens bent met deze theorieën, zet je je er alleen maar sterker tegen af. Zo wordt de kloof steeds groter.

Deze effecten zijn ook in het medialandschap te zien: sociale media bieden een platform voor desinformatie en complottheorieën. Op internet ben je tot op zekere hoogte beschermd door anonimiteit en afstand, waardoor je je makkelijker uitspreekt. Bovendien kom je op social media snel in een ‘filterbubbel’. Je krijgt berichten aangeraden die lijken op wat je eerder hebt gezien. Zo kom je bij desinformatie in een spiraal terecht. Het beetje wantrouwen wat je al had, wordt uitvergroot en gecultiveerd, waardoor je sneller informatie accepteert die de desinformatie ondersteunt. Je ziet je eigen angsten en twijfels bevestigd worden. Deze spiraal leidt er ook toe dat het echte nieuws als desinformatie wordt gezien en het vertrouwen in de mainstream media nog meer daalt. En zo wordt de kloof steeds groter. Dit heeft niet alleen consequenties voor hoe we denken, maar kan uiteindelijk doorgaan in ons gedrag, zoals het in brand steken van 5G-zendmasten. Hoewel de mainstream media vaak waarschuwen voor complotten en desinformatie vanuit het idee meer waakzaamheid te creëren, legitimeren zij juist ook deze ideeën door er aandacht aan te besteden.

Wat kunnen we eraan doen?
Een veelgenoemde oplossing is fact-checken. Hierbij controleer je actief of de uitspraken van bijvoorbeeld een politicus of expert wel waarheidsgetrouw zijn, presenteer je duidelijk wat wel en niet waar is en waarom dat zo is. Het probleem hierbij is dat de correcties moeten worden geselecteerd. Mensen gaan naar een factchecker als ze het al oneens zijn met bepaalde informatie en het deels al niet geloven. De mensen die er wel sterk in geloven, worden niet bereikt. Mediawijsheid is daarom een bijzonder belangrijke vaardigheid om te ontwikkelen. Het is noodzakelijk om mensen te trainen in het kritisch reflecteren op media en nieuws, ook in de reflectie op hun eigen aannames en filterbubbels, en te leren hoe de vroege stappen van de ‘spiraal’ werken. Hameleers geeft aan dat de mainstream media hierin ook nog veel te doen hebben. Zij dragen zelf verantwoordelijkheid voor het bevorderen van een eerlijk debat en kritisch nadenken. Hameleers hoopt dat mainstream media zelf ook duidelijker zullen weergeven waar hun nieuws vandaan komt.

Het laatste belangrijke advies dat Hameleers ons mee wil geven: beschouw de mensen die in complottheorieën geloven, niet als wappies! Erken juist hoe moeilijk het is om de waarheid te vinden en desinformatie te filteren. Door het wantrouwen, de angsten en de onzekerheden die iemand heeft te erkennen, wordt het makkelijker om deze op te lossen en de spiraal te doorbreken.

Wil je de lezing (nog een keer) bekijken? Op deze pagina vind je de opname.