Waar vinden we bewustzijn?

‘Hoe is het om een vleermuis te zijn?’ Met deze vraag werd de filosoof Thomas Nagel wereldberoemd in 1974. Hij wilde aannemelijk maken dat je bewustzijn niet kunt begrijpen met objectieve wetenschappelijke benaderingen en gebruikte vleermuizen daarbij als voorbeeld. We accepteren allemaal dat vleermuizen een bewustzijn hebben, en stenen of paddenstoelen niet. Maar we kunnen ons tegelijkertijd niet voorstellen hoe het voor die vleermuis is om de details van de wereld te moeten horen in de echo’s van je eigen geschreeuw. Die beperking van ons voorstellingsvermogen is, volgens Nagel, onvermijdelijk en wordt niet verholpen door objectieve kennis over de oren en hersenen van vleermuizen. 

Vijftig jaar na Nagels artikel is subjectiviteit nog steeds wetenschappelijk ongrijpbaar. Het vormt een heilige graal voor de cognitieve- en neurowetenschappen. Velen zijn ernaar op zoek, niemand heeft nog een routekaart gevonden die naar de oplossing zal leiden. Maar er is iets aan het veranderen dat deze zoektocht naar subjectiviteit zal beïnvloeden. Bewustzijn staat traditioneel dicht bij zaken als menselijk denken, beslissen en waarnemen, een cluster waarvoor de technische term ‘cognitie’ wordt gebruikt. Cognitie en bewustzijn zijn niet hetzelfde – je kunt een cognitief systeem hebben zonder bewuste ervaring – maar ze gaan wel vaak samen op. Als er sprake is van cognitieve processen, dan is dit een aanwijzing voor de mogelijke aanwezigheid van subjectief bewustzijn. 

Het relevante wetenschappelijke nieuws op dit moment is dat cognitie zeer wijdverspreid is binnen de levende wereld. De aanwezigheid van ‘cognitie’ wordt daarbij bepaald door criteria als, onder andere, waarnemen, beslissen, positief/negatief waarderen, leren, anticiperen en handelen. De laatste decennia is uit wetenschappelijk onderzoek gebleken dat bacteriën, planten, dieren en schimmels aan de meeste van deze criteria kunnen voldoen. Hierover is in detail gepubliceerd in een speciale uitgave van de Philosophical Transactions of the Royal Society B, het tijdschrift waarin ooit Antonie van Leeuwenhoeck over zijn microscopische vondsten schreef.

Deze basale cognitie is overigens heel iets anders dan het toeschrijven van menselijke intenties. Voor planten gaat het bijvoorbeeld om de beslissingen die wortels nemen als ze groeien, hoe ze omgaan met de wortels van concurrenten en die van zichzelf. Een kop als ‘De wraak van de bomen’ bij een foto van een op een auto gevallen boom, is dus heel iets anders. Dat is een toegeschreven menselijke intentie die niets met die omgevallen boom zelf te maken heeft. Het interessante aan onderzoek dit onderzoek is juist dat het kijkt naar de processen die organismen zelf uitvoeren om hun omgeving te manipuleren voor hun eigen doelen. Hierdoor raakt het ook direct aan onderzoek naar de ongrijpbare subjectieve ervaring.

Er zijn dus volop aanwijzingen dat bewustzijn bij veel meer organismen aanwezig is dan voor mogelijk werd gehouden. Om dat bewustzijn te begrijpen lijkt het erop dat we er op een minder mens-georiënteerde manier naar moeten kijken. Het klassieke verband tussen bewustzijn en taal wordt door dit onderzoek bijvoorbeeld onzeker, en hetzelfde geldt voor het idee dat een complex brein een voorwaarde is voor bewuste ervaring. Hoe we bewustzijn dan wel zouden kunnen begrijpen? Dat is een plotwending die voorlopig eindigt met een spannende cliffhanger. We moeten nog zien hoe dit verhaal verder zal gaan.

Serie What Is It Like to Be…?
In de serie What Is It Like to Be…? laat Studium Generale meerdere sprekers aan het woord over vormen van intelligentie, bewustzijn en communicatie van octopussen, planten, insecten en bacteriën. Op 2 maart sluiten we de serie af met What Is It Like to Be… a Bacterium met biochemicus Judith Armitage. Wil je erbij zijn? Registreer je hier gratis voor dit programma. De vorige edities met filosofen Peter Godfrey-Smith en Fred Keijzer over octopussen, met ecoloog Monica Gagliano en plantenfysioloog Ties Ausma over planten, en met zoöloog Lars Chittka over insecten, kun je terugkijken in ons archief.

Fred Keijzer is hoofddocent Theoretische Filosofie aan de faculteit Wijsbegeerte van de RuG.

Deze column verscheen ook in Dagblad van het Noorden.