Rondom 100 jaar Natuurkunde

September/oktober/november 2005

Albert Einstein schreef in 1905 drie legendarische wetenschappelijke artikelen die de basis hebben gelegd voor drie fundamentele gebieden in de natuurkunde: de relativiteitstheorie, de quantumtheorie en de theorie van de Brownse beweging. De invloed van de natuurwetenschap op ons dagelijkse leven is enorm. Dankzij de natuurkunde hebben we de beschikking over radio en TV, auto’s en vliegtuigen en magnetron en internet. Niet iedereen realiseert zich dat. In tegendeel: de waardering voor de natuurkunde en haar beoefenaars loopt terug, net als belangstelling van jongeren voor een bètastudie.

Het jaar 2005 is uitgeroepen tot World Year of Physics. Heel de wereld zet extra activiteiten op touw om terug te blikken op 100 jaar moderne natuurkunde en op Einsteins bijdrage daaraan. Studium Generale Groningen sluit zich daarbij aan. In het najaar van 2005 programmeren we zes lezingen, vier filmavonden en een handvol theatervoorstellingen.

Natuurwetenschappen: kennis van en voor de wereld
Prof.dr. Rietje van Dam

Datum: Dinsdag 27 september 2005

De wortels van de moderne natuurwetenschappen liggen in de klassieke Griekse natuurfilosofie. Natuurfilosofen bestudeerden de fysieke omgeving en de daarin optredende veranderingen. Maar ze stelden zich ook de vraag wat een – moreel – goed leven is. Ze onderscheidden twee typen van rationaliteit: de instrumentele rationaliteit – het beste middel om een doel te bereiken – en substantiële rationaliteit – authentieke waarden en principes waaraan men zich in vrijheid verbindt. Volgens de Grieken was de substantiële rationaliteit van deze twee de belangrijkste.

In onze tijd lijkt de nadruk juist te liggen op de instrumentele rationaliteit. In beleidsjargon: wetenschap, technologieontwikkeling en onderwijs zijn essentieel voor economische ontwikkeling en het creëren van welvaart. Maar hoe spanningsvrij of spanningsvol is de relatie tussen wetenschap en beleid in de praktijk? Hoe zit het met de publieke perceptie? En met de belangstelling van jongeren? Wellicht is het tijd om weer enkele ‘oude Griekse vragen’ te stellen. Helpen de (natuur)wetenschappen mensen om hun fysieke en sociale omgeving en de daarin optredende veranderingen te begrijpen? Wordt kennis gebruikt om bij te dragen aan een goed leven in de morele betekenis van het woord?

Prof.dr. Rietje van Dam - Mieras is van huis uit biochemicus. Ze is hoogleraar natuurwetenschappen aan de Open Universiteit, in het bijzonder op het terrein van de biochemie/biotechnologie. Haar onderzoek van biomoleculaire processen in de wand van bloedvaten doet zij aan de Universiteit Maastricht.


Natuurkunde en Werkelijkheid
Dr. Carla Rita Palmerino

Datum: Dinsdag 4 oktober 2005

Hoe zagen wetenschappers uit de 17e eeuw de relatie tussen natuurkunde en werkelijkheid? Hoe interpreteerden ze het bewijs dat ze verkregen door te experimenteren? Wat is eigenlijk kenmerkend voor een wetenschappelijk experiment en waarin verschilt zo’n experiment van eenvoudige alledaagse waarnemingen? Wanneer kun je zeggen dat een experiment een theorie bevestigt? En hoe kun je ingewikkelde experimentele gegevens vertalen in eenvoudige wiskundige formules?
Op al deze vragen zochten vroeg-moderne natuurfilosofen in de 17e eeuw een antwoord. In deze lezing gaat de aandacht ook uit naar Galileo Galilei, omdat historici zijn ideeën over het wetenschappelijke experiment heel verschillend beoordelen. Sommigen schilderen Galilei af als de vader van de experimentele wetenschap, anderen benadrukken dat hij vooral gedachtenexperimenten uitvoerde.
Een gedetailleerde analyse van enkele experimenten van Galilei zal licht werpen op zijn wetenschappelijke aanpak en op zijn methode en kentheoretische overtuigingen.

Dr. Carla Rita Palmerino is senior onderzoeker aan het Center for Medieval and Renaissance Natural Philosophy van de Radboud Universiteit Nijmegen. Haar publicaties liggen vooral op het gebied van zeventiende-eeuwse theorieën over materie en beweging.


Space and Spirit
Margaret Wertheim

Datum: Dinsdag 11 oktober 2005 (voertaal Engels)

In the modern scientific world picture, physical space is the totality of reality - here, matter is not only privileged over spirit it is the only foundation for the real. Medieval thinkers, however, saw themselves embedded in two domains of being: the physical space of their geocentric cosmology and the spiritual space of the Christian afterlife. In contrast to the materialist worldview of modern science, medieval people saw spiritual space as the primary reality, with the physical world as its pale and secondary reflection.
In this talk, author Margaret Wertheim will trace the evolution of the Western conception of space from the Middle Ages to today, charting the shift from a dualistic cosmology of body and spirit to the monistic picture of matter alone. As Wertheim charts this seismic shift in consciousness, she will follow the development of the modern scientific view of space from its origins in the perspectival painting of the fourteenth to sixteenth centuries, through the discovery of astronomical space in the sixteenth and seventeenth centuries, and on to contemporary physicists’ bizarrely beautiful notion of hyperspace. As this shift unfolds, Wertheim will discuss how the idea of a spiritual space was written out of the realm of reality, a transformation whose psychological consequences we are still struggling with today. As she will argue, conceptions of space and conceptions of self are inextricable linked – where we imagine ourselves to be and where we imagine it is possible to be, necessarily shapes what we imagine ourselves to be and what it is even possible to be.

Margaret Wertheim is an internationally noted science writer and commentator. She is the author of Pythagoras’ Trousers, (translated in Dutch: De broek van Pythagoras), a history of the relationship between physics and religion (Times Books 1995); and The Pearly Gates of Cyberspace: A History of Space from Dante to the Internet (Norton 1999). She has a Bachelor of Science majoring in pure and applied physics, and a Bachelor of Arts majoring in mathematics and computer science. Wertheim is a contributor to the New York Times Science Section and an Op-Ed contributor for the Los Angeles Times. She has contributed to more than a dozen anthologies including Architecture of Fear (Princeton University Press, 2000) and Prefiguring Cyberspace (MIT Press, 2003).


Natuurkunde en Vooruitgang
Open vragen. Spoedige antwoorden?
Prof.dr. Petra Rudolf, dr. Elisabetta Pallante en dr. Eline Tolstoy

Datum: Dinsdag 18 oktober 2005

Drie RUG-onderzoeksters van naam geven op deze laatste avond een overzicht van de open vragen in hun vakgebied. Ze zullen vooral inzoomen op vragen waarop in de nabije toekomst een antwoord wordt geformuleerd.

Eline Tolstoy is sinds juli 2001 KNAW fellow bij het Kapteyn Instituut in Groningen. Ze promoveerde in 1995 in Groningen en deed onderzoek in Baltimore, München en Oxford. De belangrijkste fundamentele, open vraag van de moderne sterrenkunde is volgens Tolstoy die naar wat sterrenstelsels zijn en hoe ze zijn ontstaan. Er zijn verschillende theoretische en observationele pogingen gedaan om deze vragen te beantwoorden, maar een definitief antwoord is er nog niet. Eline Tolstoy geeft een overzicht van de perspectieven die haar eigen onderzoek biedt.

Elisabetta Pallante is onderzoeker op het terrein van de hoge energie fysica. Ze studeerde natuurkunde in Rome en was werkzaam in Kopenhagen, Bern, Barcelona en Triëst. Volgens Pallante staan we aan het begin van deze eeuw voor een aantal grote vragen in de natuurkunde. Hoe verhoudt zich de zwaartekracht ten opzichte van de andere natuurkrachten? Wat zijn de symmetrieën die vorm gaven aan de evolutie van ons universum? Kunnen we het complexe karakter van de materie vangen in een eenvoudige, fundamentele theorie? Pallante zal als gids optreden bij deze korte rondleiding langs oude en nieuwe vragen en de intrigerende puzzels van de moderne deeltjesfysica, terwijl ze ook de wegen toont die mogelijk leiden naar de ontdekking van de meest geheime natuurwetten.
Petra Rudolf tot slot is hoogleraar vaste stof fysica aan de RUG. Rudolf studeerde en promoveerde in de natuurkunde aan de Università ‘La Sapienza’ in Rome. Vervolgens was zij postdoc onderzoeker bij het Synchrotron in Triëst en bij de AT&T Bell Laboratories in New Jersey. Vanaf 1994 tot haar aanstelling aan de RUG was zij docent en onderzoeker in Namen. Petra Rudolf zal spreken over haar onderzoeksspecialisatie ‘gecondenseerde materie’ dat zich richt op de elektronische, magnetische en mechanische eigenschappen van vaste stoffen en vloeistoffen.


4x Film
Cartesius 
Regie: Roberto Rossellini (Italië, 1974)
Inleiding door prof. dr. Klaas van Berkel

Datum: Maandag 26 september 2005

Cartesius is een van de documentaires die de beroemde Italiaanse regisseur Roberto Rossellini voor de Italiaanse televisie maakte. Hij verfilmde ook het leven van Pascal en Socrates, maar is vooral bekend geworden als de maker van Roma, città aperta.

Prof dr. Klaas van Berkel is hoogleraar geschiedenis aan de RUG. Van Berkel promoveerde op Isaac Beeckman (1588-1637) en schreef een biografie van de Nederlandse wetenschapper E.J. Dijksterhuis. Onlangs publiceerde Van Berkel een lijvige studie over de RUG tijdens de Tweede Wereldoorlog.


Copenhagen
Regie: Howard Davies/Michael Frayn (Groot Brittannië, 2002)
Inleiding door drs. Karel Hupperetz

Datum: Maandag 3 oktober 2005

De televisiebewerking van Michael Frayns beroemde toneelstuk over de ontmoeting tussen de natuurkundigen Niels Bohr en Werner Heisenberg in 1941 in Kopenhagen. De jonge Heisenberg leidde het Duitse onderzoek naar kernsplitsing, de half-joodse Deen Niels Bohr was de grand old man van de natuurkunde, maar behoorde tot het geallieerde kamp. Wat er in werkelijkheid tussen Heisenberg en Bohr is voorgevallen blijft een raadsel. En ook wat Heisenbergs rol was binnen het Derde Rijk is niet te achterhalen.

Drs. Karel Hupperetz is germanist en oprichter van de RUG-afdeling theaterwetenschappen.


Les Palmes de Mr. Schutz
Regie: Claude Pinoteau (Frankrijk, 1997) 
Inleiding door Petra Rudolf

Datum: Maandag 10 oktober 2005

Een film over het leven van Marie en Pierre Curie (Isabelle Huppert en Philippe Noiret). Met twee echte Nobelprijswinnaars in een rol als vrachtwagenchauffeur en loopjongen.

Prof.dr. Petra Rudolf is hoogleraar experimentele natuurkunde in Groningen.



Me and Isaac Newton
Regie: Michael Apted (Groot Brittannië,1999)
Inleiding door prof.dr. Dirkje Postma

Datum: Maandag 17 oktober 2005

Me and Isaac Newton is een documentaire over zeven topwetenschappers en hun passie voor wetenschap. Apteds belangrijkste werk is de Up-serie, waarin hij een aantal Engelse kinderen telkens om de zeven jaar opnieuw interviewt. Het begon in 1963 met Seven Up, we zijn in 1998 aangeland bij 42-up. Maar hij regisseerde ook de James Bondfilm The World is not Enough.

Prof.dr. Dirkje Postma is hoogleraar longziekten aan de RUG. Ze is een van de meest gerenommeerde, Groningse onderzoekers, is lid van de KNAW en Spinozapremiewinnaar.

3x Theater
Theaterwerkplaats De Poel
Einstein & Picasso. Een droom van een ontmoeting

Datum: Donderdag 6 oktober 2005

Einstein is een icoon van de twintigste eeuw en bijna altijd wordt hij ook zodanig gepresenteerd. We zien dan de oude, wijze man, meestal sjofel gekleed, met zijn rimpelige, innemende gezicht en verwarde bos haar. Wie zou niet zo'n opa willen hebben?
Maar, de grote creaties van Einstein stammen uit zijn jonge jaren: in 1905 was hij 26! Wanneer je je in die tijd verdiept, komt een beeld van Albert Einstein naar boven van een jonge, ambitieuze, trotse, modieus geklede, levendige jongeman. De voorstelling wil in de eerste plaats dat beeld van jonge vent naar voren halen. Een tweede aspect is de vraag naar de oorsprong van grote ideeën, veranderingen en omwentelingen. Om tot een antwoord op die vraag te komen, confronteert de voorstelling het leven van Albert Einstein met dat van tijd- en leeftijdgenoot Pablo Picasso.


Theatergroep Ad Hoc
Locatietheatervoorstelling in het Fysiologisch Insituut

Datum: Vrijdag 21 t/m zondag 23 oktober 2005

De komende jaren gaat Theater Adhoc op ontdekkingsreis naar onzichtbare dimensies. Naar de wondere wereld van genen en eiwitten, nano's en neutrino's, bits & bytes, ceta's en teras en meer van die zaken waar wij nauwelijks iets van begrijpen maar wel álles van willen weten. Uit pure nieuwsgierigheid. En omdat laboratoria broedplaatsen zijn van maatschappelijke veranderingen.
Theater Adhoc gaat er dus zo nu en dan op bezoek. Immers: Reality is too interesting to leave it to the realists.

Op vrijdag 21, zaterdag 22 en zondag 23 oktober presenteert Theater Adhoc in het Fysiologisch Instituut aan de Bloemsingel een reeks theatrale verslagen van het onderzoek. De wetenschappelijke actualiteit staat centraal: fictie wordt gelinkt aan documentaire, drama aan analyse, live vertellingen aan gefilmde reisverslagen, dialoog aan interview en monoloog aan publiek debat. Bovendien zullen er iedere avond speciale gasten optreden: wetenschappers, technologen, uitvinders, ervaringsdeskundigen. Misschien zelfs af en toe een Bekende Buitenlander. En dus zullen er geen twee avonden hetzelfde zijn. Temeer omdat de derde voorstelling op een zondagmiddag plaatsvindt.

Theater Adhoc brengt investigative theatre: als pitbulls bijten zij zich vast in hun onderwerp op zoek naar de achterliggende waarheden en misverstanden. Feiten en fictie lopen daarbij moeiteloos in elkaar over. In 2000 maakten zij voor het NNT Het Lucifer-principe, een theatrale quiz over mediamanipulatie, waarheidsvinding en informatieoorlogvoering. Twee jaar geleden maakten ze Ik zeg wat ik denk, een hilarische pastiche op politieke vergaderingen, gebracht in de statenzalen van de provinciehuizen Groningen en Drenthe.


Theatergroep STUG
Einstein for dummies “Imagination is more important than knowledge”
Regie: Theo de Groot

Datum: Dinsdag 8 t/m zaterdag 12 november 2005

Dat acrobaten de zwaartekracht tarten is al langer bekend, maar dat ze het met andere natuurkundige wetten en de theorieën van Einstein in het bijzonder ook niet zo nauw nemen, wordt duidelijk in deze nieuwe voorstelling van STUG, die speciaal ontwikkeld is voor het ‘Year of Physics 2005’, in opdracht van het Universiteitstheater en Studium Generale.

Theatergroep STUG was al eerder te zien in het UT met hun succesvolle voorstelling This Side Up. STUG is gespecialiseerd in voorstellingen waarin circuselementen zoals acrobatiek en jongleren, theater, projecties en muziek vermengd worden tot oogstrelende beelden èn bizarre humor.

Andere Studium Generale-lezingen Rondom 100 jaar Natuurkunde:

Everything you always wanted to know about...
Einstein
Prof.dr. Erik verhoef

Datum: Maandag 12 september 2005



Jantina Tammes lecture
Has femnism changed science
prof.Londa Schiebinger

Datum: Maandag 19 september 2005



Met dank aan de Faculteit Wiskunde en Natuurkunde van de Rijksuniversiteit Groningen