Hoe kon het gebeuren?

Abram de Swaan weerlegt de gangbare theorie dat massamoordenaars gewone mensen zijn en dat ieder mens tot wandaden kan worden gebracht.

De nazimoord op de Joden en op zoveel andere mensen was een absoluut dieptepunt, maar grootschalige uitroeiing komt in de geschiedenis veel vaker voor. Als het moorddadig regiem niet verslagen wordt blijven de daders onbestraft en raken de misdaden allengs in de vergetelheid (maar de nabestaanden vergeten hun leven lang niet). De meest gangbare verklaring, in de psychologie en in de geschiedschrijving, en ook in de volksmond, luidt: de massamoordenaars zijn gewone mensen, zoals u en ik, en in een genocidale situatie zouden wij wellicht hetzelfde gedaan hebben. De ‘banaliteit van het kwaad’, zoals de bekende filosofe Hannah Arendt het noemde. De argumentatie voor dit standpunt kan grotendeels weerlegd worden. Beter is het uit te gaan van een maatschappelijk proces van ‘compartimentalisering’: van toenemende scheiding der partijen, verhevigd door een actief regiem, versterkt door scheidslijnen in het alledaagse leven en een steeds sterkere innerlijke beleving van het onderscheid. Sommige mensen raken makkelijker betrokken bij het grootscheeps geweld dan anderen, mede door hun geaardheid. Er zijn - minstens - vier typen van massale vernietiging te onderscheiden, en elk type trekt een ander soort daders.

Abram de Swaan is een van de meest invloedrijke sociologen en essayisten van Nederland. Hij was van 1973 tot zijn emeritaat in 2007 hoogleraar sociologie en is sinds 2001 universiteitshoogleraar sociale wetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Als gasthoogleraar werkte hij New York University, Cornell University, Columbia University en  Paris I-Sorbonne. Veelzijdigheid kenmerkt De Swaans carrière. Hij was praktiserend psychoanalytisch psychotherapeut (1973-1984), redacteur van het algemeen cultureel maandblad De Gids en columnist voor NRC Handelsblad. In april 2008 werd hem een honoraire 1e dan in kyokushinkai (karate) verleend. In mei 2008 ontving hij de P.C Hooftprijs voor zijn essays. Dit jaar verscheen zijn boek ‘Compartimenten van vernietiging. Over genocidale regimes en hun daders’.
Arie Glebbeek is universitair hoofddocent Sociologie aan de RUG.

De lezingenserie 'Inspirational Thinkers' is een onderdeel van het lustrumproject ‘400 dagen voor 400 vragen’ van de RUG.