De keuken van de wetenschap

De wetenschap krijgt in deze tijden van corona volledige autoriteit, zo geeft Rutte aan. We worden bekogeld met experts en varen op 'de' wetenschappelijke werkelijkheid, maar wat betekent dit precies? Bestaat er een wetenschappelijke waarheid?

Vorige week vrijdag zou eigenlijk de Groningse Nacht van de Filosofie zijn, waarin het thema waarheid in de wetenschap uitgebreid aan bod zou komen. We vroegen daarom psycholoog en wetenschapsfilosoof Trudy Dehue om haar licht op dit onderwerp te schijnen. Zij pleit voor een kijkje in de keuken van de wetenschap met openheid over de ingrediënten van de feiten en schreef het onderstaande betoog.

Zonder haperen spreken Nederlanders sinds kort het woord ‘er-ie-vee-em’ uit. Dat begon met de ‘stikstofcrisis’ toen het RIVM het teveel aan stikstof grotendeels aan de landbouw toeschreef, waarop de ‘Farmers Defence Force’ de kwaliteit betwijfelde van de haar onwelgevallige cijfers. De stikstofcrisis raakte plotseling overstemd door de coronacrisis, welk probleem nog acuter is. Nu is het RIVM al helemaal in het nieuws, terwijl er tegelijk nog meer mensen meepraten over de vraag of de geleverde kennis deugt.

Ook wat dat aangaat beleven we verwarrende tijden, waarbij ik zelf echter in één opzicht een belangrijk lichtpunt zie. Dat lichtpunt is dat mensen in deze crisissituaties eindelijk een blik wordt vergund (of die blik opeisen) in de keukens van de wetenschap. Iedereen kan daardoor gaan inzien dat de feiten waarmee we leven, niet anders dan de voedingsmiddelen die we eten, uit ingrediënten bestaan. Ingrediënten die bovendien met veel vaardigheden moeten worden verwerkt tot producten van zo goed mogelijke kwaliteit.

Bij wijze van contrast licht ik het voordeel daarvan toe met een voorbeeld uit 2013. Toen kwam het RIVM eveneens in het nieuws. Zij had een persbericht uitgegeven met de korte mededeling: ‘Bijna 70% van de Nederlandse Turken lijdt aan eenzaamheid. Bijna één op de vier is zelfs ernstig eenzaam (…).’

Hoon was haar deel, want volgens sommige media waren ‘Turken’ eerder crimineel dan eenzaam. Journalisten van PowNed deden het onderzoek eventjes over door hun roze microfoon voor de mond van Turks-ogende mensen te houden met de bruuske vraag ‘Bent u eenzaam?’. Die ontkenden uiteraard, en dus deugde volgens PowNed het RIVM-onderzoek niet.

Dat was bruut van PowNed maar grotendeels ook de eigen schuld van het onderzoeksinstituut, dat de eigen cijfers had gepresenteerd alsof die niet door mensen waren gemaakt. In het uitgebrachte persbericht noch in de krantenartikelen erover stond iets vermeld over de gebruikte definitie van eenzaamheid, noch iets over de wijze waarop die definitie was verwerkt in een vragenlijst of ander onderzoeksinstrument, en ook niets over de selectie van de ondervraagde mensen. Was die informatie erbij gegeven dan was dat ten eerste democratischer geweest en was het ten tweede waarschijnlijk overduidelijk geweest dat de RIVM-aanpak deugdelijker was dan die van PowNed.

In 2020 kregen we wel openheid over de ingrediënten van de stikstofcijfers van het RIVM, zodat we konden zien op welke argumenten ze waren gebaseerd. Zo viel de redelijkheid daarvan ook te vergelijken met de redelijkheid der argumenten verwerkt in de getallen van de FDF. Op deze manier gaan meer mensen snappen dat feiten eindconclusies van onderzoeksprocessen zijn, in plaats van harde gegevens die tevoren al klaar liggen om te worden ontdekt. Daar zijn altijd ook onzekerheden mee gemoeid, al is dat in crisissituaties nog zo ellendig.

Wie zich ten onrechte altijd heeft laten wijsmaken dat wetenschap bedrijven het ‘ontdekken’ van ‘de’ werkelijkheid is, reageert nu boos en teleurgesteld. Maar dat is het type teleurstelling van kinderen die niet kunnen accepteren dat Sinterklaas niet bestaat. Voor volwassen mensen zou meer openheid over de ingrediënten van feiten eerder tot meer dan minder vertrouwen in wetenschap moeten leiden, net zoals openheid over de ingrediënten van hun voedsel dat doet.

Trudy Dehue is psycholoog en wetenschapsfilosoof en emeritus hoogleraar van de Rijksuniversiteit Groningen. Ze promoveerde op de veranderende betekenis van begrippen als wetenschap en objectiviteit in de psychologie. Ze schreef onder andere de boeken De depressie-epidemie en Betere mensen. In 2009 was ze gast bij VPRO-Zomergasten en won ze de Eurekaprijs van NWO/KNAW. Tien jaar later kende de KNAW haar de Akademiepenning toe ‘wegens haar verdiensten voor de wetenschap in Nederland’.

Op 9 oktober spreekt Trudy Dehue tijdens de Groningse Nacht van de Filosofie 2020 over waarheid in de wetenschap. Tijdens dit programma gaan meer dan 25 sprekers op zoek naar de waarheid, de grap en het goede in de mens in een boordevol programma met lezingen, gesprekken, filosofische discussies en debatten. Over het hoofdthema tijdens deze nacht, de waarheid, verzamelden wij een aantal lezingen uit ons archief in de Watchlist Finding Truth.