Twee revoluties in de sterrenkunde

2009 is het jaar van de sterrenkunde. Vierhonderd jaar geleden deed de Italiaan Galileo Galilei de eerste waarnemingen van het heelal met een telescoop.

Hij ontdekte vier maantjes bij Jupiter en zag de schijngestalten van Venus. Daarmee markeerde hij de geboorte van de moderne sterrenkunde. Zie ook: www.astronomy2009.nl.

Studium Generale blikt terug op de eeuwenlange interesse van de mens voor de sterrenhemel met twee kundige sprekers. Rien van de Weygaert bespreekt de antieke sterrenkunde en de hellenistische revolutie in de tijd rond Ptolomaeus en Rob van Gent behandelt de Copernicaanse revolutie die aan het einde van de Middeleeuwen plaatsvond.


Ptolemaeus en de Hellenistische Revolutie
Prof.dr. Rien van de Weygaert 

Datum: Dinsdag 20 januari 2009

Claudius Ptolemaeus (87 – 150) was een Grieks astroloog, astronoom, geograaf, wiskundige en muziektheoreticus die leefde te Alexandrië. Hij vatte de astrologische kennis van zijn tijd samen in zijn Grote verhandeling over de sterrenkunde. Daarnaast schreef hij De Vier Boeken (TetraBiblos) waarin hij uitgebreid ingaat op het duiden van horoscopen. Ondanks deze – in onze ogen – pseudowetenschappelijke interesse was het werk van Ptolemaeus enorm invloedrijk. Tot ver na de Middeleeuwen omarmde men zijn geocentrische opvattingen over het heelal.
Ptolemaeus bouwde voort op de bevindingen van de Griekse astroloog Hipparchus – een andere reus uit de Oudheid. Met behulp van de wiskunde kon Ptolemaeus als eerste verklaren waarom de planeten zich soms snel en zich soms langzaam, of soms zelfs achterwaarts, aan de hemel (schijnen te) bewegen.
De werken van Ptolemaeus over astronomie zijn overgeleverd in het Arabisch, wat door de Arabische astronomen 'Kitab al-Madjisti' genoemd werd, wat 'Het grootste boek' betekent.
In feite vormde zijn werk de samenvatting van het merendeel van de klassieke kennis op het gebied van de sterrenkunde, en de afsluiting van de revolutionaire vooruitgang van wetenschappelijke kennis in de Hellenistische tijd. In dit licht moeten we hem zien in de traditie die met wetenschappers als Archimedes en Hipparchus verantwoordelijk is geweest voor het vernuft waarvan onder andere het Antikythera Mechanisme getuigt.

Dr. Rien van de Weygaert is adjunct-hoogleraar Kosmologische structuurvorming bij het Kapteyn Instituut voor Sterrenkunde van de RUG. Hij bestudeert vooral de structuur van het heelal en met name de vorming van structuren vanaf de oerknal tot aan het heden. Van de Weygaert studeerde en promoveerde in Leiden en werkte vervolgens in Canada en Duitsland. Hij houdt zich ook bezig op het grensvlak van sterrenkunde en wiskunde, en met name de toepassingen van concepten uit de computationele geometrie. Verder heeft hij zich de laatste tijd bezig gehouden met onderzoek naar het Antikythera Mechanisme, de oud-Griekse astronomische computer uit 120 v. Chr. en zijn belangrijke repercussies voor de status en niveau van de astronomische kennis in de Klassieke Oudheid.

De Copernicaanse Revolutie
Dr. Rob van Gent

Datum: Dinsdag 27 januari 2009

Een van de schoolvoorbeelden van een wetenschappelijke revolutie is de omwenteling die Nicolaus Copernicus (1473 – 1543) teweeg bracht net na het einde van de Middeleeuwen. Deze Oost-Europese monnik rekende af met de Griekse theorieën over de plaats van de aarde en de zon. Volgens Copernicus was de zon het middelpunt van het heelal en draaiden de Aarde en de andere planeten daaromheen. Later maakte Galileo Galilei deze theorie tot de zijne en wist haar te bewijzen door gebruik te maken van een telescoop – zo’n 400 jaar gelden.
Anders dan op Copernicus, reageerde de Rooms-Katholieke kerk - die nog steeds het Griekse wereldbeeld omarmde – scherp veroordelend op het werk van Galilei.
Het is interessant om je te proberen voor te stellen hoe Copernicus tot zijn inzichten kon komen.  Welke middelen stonden hem ter beschikking? Waarom kwam hij – dwars tegen de heersende opinie in - tot zijn revolutionaire gedachten?

Dr. Rob van Gent werkt als onderzoeker bij het Instituut voor de Geschiedenis en Grondslagen van de Wiskunde en de Natuurwetenschappen van de Universiteit Utrecht. Hij studeerde sterrenkunde in Utrecht en werkte enige tijd als curator sterrenkunde bij het Leidse Boerhaave Museum. Momenteel houdt Van Gent zich bezig met de geschiedenis van de Nederlandse hemelcartografie.