De kunst van het overtuigen

Goede redenaars zijn dun gezaaid. We vinden hen in de wereld van de politiek waar succes valt of staat met een overtuigend verhaal. Bill Clinton, Tony Blair of – in eigen land – Jan Marijnissen hebben de gave van het woord.

Zij weten het publiek voor zich te winnen met gloedvolle betogen. Voor politici, advocaten, topmanagers, predikanten, schrijvers, docenten of sportcoaches is overtuigingskracht van levensbelang. Maar ook in de dagelijkse conversatie zijn mensen voortdurend in de weer om gelijk te krijgen, of om de ander iets te laten aanvaarden of doen.
Wie anderen wil overtuigen begeeft zich bewust of onbewust op het terrein van de retorica, het klassieke systeem van regels en adviezen voor welsprekendheid en overtuigingskracht. De klassieke overtuigingsmiddelen zijn nog steeds springlevend, evenals de drie genres waarmee een goede redenaar volgens Aristoteles zijn publiek voor zich kan winnen: het wekken van vertrouwen (‘ethos’), het inspelen op de emoties (‘pathos’) en het aandragen van overtuigende argumenten (‘logos’). De mens is een homo retoricus. Nog steeds geniet hij van het oefenen van of spelen met zijn retorische kwaliteiten, zoals blijkt uit de populariteit van pleit- en debatwedstrijden en tv-programma’s als Het Lagerhuis.
Toch is retorica ook altijd onderwerp van kritiek geweest. Gaat het om een kunst of een kunstje en enkele goedkope trucs? Hoe belangrijk is de waarheid in een retorisch betoog? En kunnen volksmenners en handige praters retorica niet gruwelijk misbruiken?

Op vier avonden verkennen we klassieke en moderne vormen van retorica. Wat kunnen we leren van de klassieken? Is gelijk krijgen belangrijker dan gelijk hebben? En hoe weten juristen en politici van het woord een wapen te maken?


Een goed verhaal
De antieke retorica en overtuigingskracht
Jeroen Bons

Datum: Dinsdag 5 februari 2008

In de klassieke oudheid ontstond een indrukwekkende praktijk en theorie van het overtuigende woord, zowel gesproken als geschreven. De overtuigingskracht door woorden was zo belangrijk dat filosofen als Plato en Aristoteles zich ermee bezighielden. In Rome kon Cicero opklimmen tot de hoogste politieke successen dankzij zijn redenaarskunst.
Vooral dankzij de Retorica van Aristoteles kreeg de redenaarskunst in de oudheid een solide theoretische basis. Hij ontwikkelde een diepgravende analyse van de overtuigingskracht door het woord. Deze kon zich ontwikkelen tot het systeem van de retorica: een instrument van analyse en productie van teksten die willen overtuigen. Dit systeem bewijst zijn waarde tot op de dag van vandaag.
 
Prof.dr. Jeroen Bons is classicus, Fellow van het University College Utrecht en bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de retorica aan de Universiteit van Amsterdam.


De Generaal spreekt
‘Mental Coaching’ van Hannibal en Rinus Michels
Sjef Kemper

Datum: Dinsdag 5 februari 2008

De ‘generaalsredevoeringen’ hebben een bijzondere plaats in de Grieks-Romeinse oudheid en het klassieke onderwijs. Specifiek wordt er dan gekeken naar de redevoering die Hannibal (bij de Romeinse geschiedschrijver Livius) tot zijn soldaten richtte, toen hij na de beklimming van de Alpen in Italië was aangekomen. Deze rede blijkt frappante overeenkomsten te hebben met de woorden die voetbalcoach Rinus Michels in de rust van de EK-wedstrijd Duitsland-Nederland (1988) tot zijn ploeg richtte.

Drs. Sjef Kemper is docent Latijn aan de opleiding Griekse en Latijnse taal en cultuur van de RUG. In 2007 werd hij gekozen tot letterendocent van het jaar.


Retorische talenten
H.J.A. Hofland

Datum: Woensdag 6 februari 2008

Ons openbare leven zou er van opknappen als we in de politiek, het bedrijfsleven, de sport en de kerken een paar talenten hadden die op een meeslepende manier in het openbaar het woord konden voeren. Misschien hebben we wel de talenten, maar het ontbreekt in Nederland aan de traditie. Een goede redevoering is als een klassiek drama. Cicero verjoeg met woorden zijn doodsvijand Catilina uit de Senaat. Troelstra riep in 1918 de Nederlandse revolutie uit. Joseph Göbbels kondigde in 1943 de totale oorlog af. Martin Luther King heeft historie gesproken met zijn ‘I have a dream’. Grote momenten in de geschiedenis van de retoriek komen, met authentieke geluids- en beeldfragmenten, aan bod.

H.J.A. Hofland is schrijver en vaste columnist van NRC Handelsblad en de Groene Amsterdammer. Hij schreef zes romans. Zijn satirische roman Cicero Consultants (2007) gaat over een bureau dat spraakmakende toespraken op bestelling levert.

Pleiters in het oude Rome
Jan Lokin

Datum: Dinsdag 12 februari 2008

In het Romeinse rechtsleven speelde de retorica een grote rol. Al tijdens de rechtenstudie werden de studenten in de retorica getraind door middel van zogenaamde pleitoefeningen. Om zich te bekwamen werden rechtzaken verzonnen die dikwijls een onwaarschijnlijk, soms een absurd karakter hadden. Lange tijd leerde men het pleiten in de rechtspraktijk. Keizer Vespasianus (70 na Chr.) benoemde de eerste hoogleraar in de retorica. Hij heette Quintilianus. Wegens een eigenaardigheid van het Romeinse proces ontwikkelden zich twee soorten advocaten: juridische vaklieden en pleiters. Tussen beiden bestond een zekere rivaliteit. Meer en meer werd de rechtsbeoefening 'geprofessionaliseerd'. Die professionalisering ging ten koste van de retorica.

Prof.mr. Jan Lokin is hoogleraar Romeins recht en zijn geschiedenis aan de RUG. Hij is lid van de KNAW en was president van de Vereniging van Nederlandse Juristen.



Recht is retoriek
Hans Nieuwenhuis

Datum: Dinsdag 12 februari 2008

Recht is retoriek. Maar wat is retoriek? Het antwoord dat Socrates van de sofist Gorgias kreeg, kan ook nu nog dienst doen. Retoriek is de kunst om overtuigend te debatteren over recht en onrecht. De gangbare associatie van retoriek met holle woordkraam getapt uit lege vaten, moet krachtig worden onderdrukt. Retoriek is de noodzakelijke levensvorm van samenlevingen waarin vrij over recht en onrecht valt te praten. Met retorische middelen wordt de waarheid er bediscussieerd.
Dat retoriek nog steeds een belangrijke rol speelt, wordt aan de hand van voorbeelden uit het burgerlijk recht en het strafrecht geïllustreerd. Zo is retoriek niet weg te denken uit de juridische debatten rondom het recht van de multiculturele samenleving, met thema’s als het verbieden van de Koran, besnijdenis of polygamie.
 
Prof.mr.Hans Nieuwenhuis is hoogleraar burgerlijk recht aan de Universiteit Leiden. Hij was raadsheer in de hoge raad en hoogleraar burgerlijk recht aan de RUG en schreef het boek Confrontatie & compromis. Recht, retoriek en burgerlijke moraal.


Bloedbroeders
Het verbond van politiek en retorica
Rik Peters

Datum: Dinsdag 19 februari 2008

Sinds de vroegste tijden gaan politiek en retorica hand in hand. Met woorden hebben machthebbers mensen aangezet tot oorlog, revolutie, moord en doodslag. Maar woorden hebben ook mensen tot elkaar gebracht en vrede gesticht. Waarin schuilt nu precies de macht van het woord en hoe hebben politici hiervan gebruik gemaakt? Aan de hand van een aantal historische voorbeelden is misschien een deel van dit raadsel op te lossen.

Dr. Rik Peters is universitair docent moderne geschiedenis aan de RUG. In het NWO project ‘Contested Constitutions’ onderzoekt hij de retorica van moderne grondwetten.


‘Dat hoort u mij niet zeggen’
De taal van politici
Joan Arensman

Datum: Dinsdag 19 februari 2008

Hoe gebruiken hedendaagse politici taal om hun boodschap kracht bij te zetten? Hoe slagen ze erin hun boodschap in een gunstig kader te plaatsen? Hoe contrasteren ze hun eigen probleem met grotere problemen in het buitenland, of in het verleden?
In handen van capabele politici kan taal een krachtig wapen zijn. Met behulp van goede en slechte voorbeelden uit binnen- en buitenland worden de meest gebruikte strategieën geanalyseerd. Aan bod komen onder andere Tony Blair, Jan-Peter Balkenende, Mark Rutte, George W. Bush en Arnold Schwarzenegger.

Drs. Joan Arensman is politiek secretaris van de Tweede Kamerfractie van de VVD. Hij schreef samen met Sanderijn Cels het boek Dat hoort u mij niet zeggen. De taal van de politiek (2007). Als student stond hij in de finale van het WK Debating in Glasgow.


Groninger debattoernooi
Op donderdag 21 februari is de tweede editie van de jaarlijkse Groninger debatwedstrijd. Delegaties van studentenorganisaties strijden tegen elkaar over uiteenlopende stellingen, hopend op de prestigieuze titel van beste Nederlandse of internationale debater. Iedereen is van harte welkom om het spektakel te aanschouwen en de toegang is gratis. Voor meer informatie over debatteren in Groningen: www.gdskalliope.nl