Leo Polak

Leo Polak was een vurig pleitbezorger van een open samenleving. Zijn dagboeken, die hij 40 jaar tot aan zijn arrestatie in 1941 bijhield, werpen een nieuw licht op zijn ontwikkeling als jurist en filosoof, vrijdenker en humanist, seksueel- en onderwijshervormer, antifascist en verdediger van het vrije woord.
De joodse hoogleraar wijsbegeerte Leo Polak (1880-1941) leeft in onze dagen vooral voort door zijn tragische dood. Al vóór de jodenvervolgingen werd  hij als politiek delinquent opgepakt, nadat de toenmalige pro-Duitse rector van de Groningse Universiteit hem had aangegeven bij de bezetter. In december 1941 stierf Polak in Sachsenhausen. Maar in zijn tijd was Leo Polak een vurig pleitbezorger van de open samenleving en een van de peetvaders van het Nederlandse humanisme, die het openbare debat niet schuwde. Sinds kort zijn zijn dagboeken, die hij 40 jaar tot aan zijn arrestatie in 1941 bijhield, openbaar. Zij werpen een nieuw licht op Polaks ontwikkeling als jurist en filosoof, vrijdenker en humanist, seksueel- en onderwijshervormer, antifascist en verdediger van het vrije woord. Het is opvallend hoe actueel en aansprekend zijn opvattingen en theorieën nog steeds zijn.

Drie korte lezingen over het leven en werk van Leo Polak plus een panelgesprek over de actualiteit van zijn denken.

AUTONOMIE EN HETERONOMIE
Als spreker en publicist buiten de direct wetenschappelijke kring was een telkens terugkerend thema bij Leo Polak dat van  de menselijke autonomie, die ook in zijn dagen nogal te lijden had van wat hij noemde heteronomie. Daaronder verstond hij godsdienstige en ideologische voorschriften voor het denken en handelen van individuen, waardoor die gehinderd worden in de vrije ontplooiing vanuit hun rede, wil en karakter. Al in zijn eerste dagboek op 21 jarige leeftijd roert hij het thema aan en hij zou er in allerlei variaties tot aan zijn lezingen voor kampgenoten in Sachsenhausen op terugkomen.
“Vrijheid is daar, waar de wet (afgezien van éénheids en ordemaatregelen als rechtshouden, termijnen en derg.) niets verbiedt (heteronoom), dan wat de welgezinde mens vanzelf (autonoom) zou nalaten.”
Homme Wedman is oud-docent Eigentijdse Geschiedenis en docent Radio bij de opleiding Journalistiek van de RUG.

DE LAATSTE JAREN
De joodse hoogleraar wijsbegeerte Leo Polak (1880-1941) wist dat de gevaren die hem sinds de jaren dertig omringden steeds dreigender werden. Tegelijkertijd trachtte hij zijn euthymia (gemoedsrust) te bewaren. In zijn dagboeken, die hij vrijwel tot het einde toe bijhield, is te lezen op welke wijze hij zich staande trachtte te houden. Zeer nauwkeurig beschrijft hij zijn ontslag aan de Groninger universiteit, zijn arrestatie en ondervraging door de SD en zijn verblijf in de gevangenissen van Groningen en Leeuwarden. Zijn relaas wordt abrupt afgebroken op de dag dat hij naar Sachsenhausen wordt overgebracht. Uit die laatste periode zijn slechts enkele brieven overgeleverd.
Stefan van der Poel is universitair docent eigentijdse geschiedenis aan de  RUG, met als specialismen moderne Joodse geschiedenis en Politieke en Culturele geschiedenis van Midden en Oost-Europa.

'DE ZIN DER VERGELDING' 
Leo  Polak heeft als rechtsfilosoof bekendheid gekregen door zijn omvangrijke onderzoek naar de immer actuele vraag wat straf rechtvaardigt.  De zin van vergelding lag voor Polak in het herstel van het ethisch evenwicht in een maatschappij. Een ijkpunt voor de straf vond hij in het schuldgevoel en berouw van de misdadiger. In hoeverre kunnen zijn opvattingen over strafrecht en vergelding nog van waarde zijn in het hedendaagse debat over straf en de rechtvaardiging van straf?
Jeroen ten Voorde is universitair hoofddocent straf(proces)recht aan de Universiteit Leiden. Als bijzonder hoogleraar strafrechtsfilosofie bekleedt hij de Leo Polak-leerstoel van de Rijksuniversiteit Groningen.

Panelgesprek
Doeko Bosscher (hoogleraar eigentijdse geschiedenis) spreekt met Homme Wedman, Stefan van der poel, Jeroen ten Voorde en Klaas van Berkel (kenner van de universitaire en intellectuele geschiedenis)  over de actualiteit van Leo Polaks denken.

Congres en tentoonstelling
Naast deze lezing is er op 12 en 13 maart een congres over Leo Polak en een tentoonstelling over zijn leven en werk in het Universiteitsmuseum, Oude kijk in ’t Jatstraat 7a, Groningen.