Overslaan en naar de inhoud gaan
Nederlands

Verantwoord leven zonder verantwoordelijkheid?

De filosofische gevolgen van een onvrije wil
Jan Verplaetse. Coreferent Stephan Schleim

Een leven zonder vrije wil is niet zonder perspectief. Verwijtloos leven kan juist bevrijdend werken. Leven zonder verantwoordelijkheid hoeft geen bedreiging voor de toekomst te zijn.

Hersenwetenschappers zijn het eens: de vrije wil bestaat niet. Onze bewuste beslissingen zijn de uitkomst van onbewuste processen waarover we geen ultieme controle hebben. De idee dat een bewust ik aan de knoppen zit, is een illusie. Wat zijn de filosofische gevolgen van een onvrije wil? Rationeel beschouwd zijn we niet langer verantwoordelijk voor of schuldig aan wat we doen of denken. Verantwoordelijkheid vereist immers een vrije wil - die niet bestaat. Maar zonder schuld verliest het recht zijn klassieke grondslag en zonder blaam kan je niemand iets kwalijk nemen. We zitten met een filosofische waarheid die niet rijmt met onze dagelijkse intuïties en emoties.
Nochtans is leven met een onvrije wil niet zonder perspectief. Op persoonlijk vlak kan verwijtloos leven bevrijdend werken en op maatschappelijk vlak dringt schuldloos recht nu al onze samenleving binnen. Professionals beschouwen criminelen als risicoburgers en bestuurders zoeken heil in preventie die geen schuld vereist. Leven zonder verantwoordelijkheid hoeft geen bedreiging voor de toekomst te zijn. Leven zonder schuld kan juist een uitdaging vormen.

Jan Verplaetse is docent moraalfilosofie aan de rechtsfaculteit van de Universiteit van Gent. Hij is mede-initiatiefnemer van The Moral Brain, een interdisciplinair team van wetenschappers die onderzoek verrichten naar hersenprocessen die moreel gedrag bij mensen mogelijk maken of immoreel gedrag helpen verklaren. Hij is de auteur van Het morele brein (2006), Het morele instinct: over de natuurlijke oorsprong van onze moraal (2008), Localizing the moral sense: neuroscience and the search for the cerebral seat of morality, 1800-1930 (2009) en het recente Zonder vrije wil. Een filosofisch essay over verantwoordelijkheid (2011).

Stephan Schleim is docent theoretische psychologie aan de RUG. Na een studie in o.a. filosofie en psychologie promoveerde hij op neurowetenschappelijk onderzoek naar morele beslissingen. Naast zijn wetenschapstheoretisch onderzoek naar de mogelijkheden van hersenonderzoek reflecteert hij op het publieke debat daarover, o.a. in zijn (Duitse) boeken over ‘gedachtelezen’ en de ‘neuromaatschappij’.
 

 

Zie ook

Doeko Bosscher en Stefan van der Poel
De Rijksuniversiteit Groningen herdenkt
Nederlands

Op 16 juni 2025 herdenkt de Rijksuniversiteit Groningen in de Aula van het Academiegebouw het einde van de Tweede Wereldoorlog en reflecteert het op de 80 jaar vrijheid die Nede

Mark Hamm, co-speaker Tinka Veldhuis
Prisoner Radicalization and the Imprisonment of Terrorists
English

Former prison warden Mark Hamm conducted extensive research in America’s high-security prisons to examine why and how prisoners radicalize.

Michèle Lamont– co-speaker Rafael Wittek
English

In many Western societies, social status and impact are determined by personal success in terms of level education, career, money and possessions.