Terug naar het begin
Hoe is de wereld om ons heen ontstaan? Hoe ontwikkelde zich uit een oersoep materie en uiteindelijk zelfs leven? Waar ligt de oorsprong van de moderne mens die zich met zijn hoogwaardige technologieën de koning van het heelal waant?
Het zijn grote vragen die al sinds mensenheugenis niet alleen religieuze denkers en filosofen inspireerden, maar ook harde wetenschappers in diverse disciplines boeien en bezighouden. Naast Genesis en allerlei mythen over de oorsprong van de wereld is er het wetenschappelijke scheppingsverhaal, dat steeds in ontwikkeling is en met nieuwe theorieën en bewijsvoering stukje bij beetje wordt opgebouwd.
Wat weten we anno 2008 over het ontstaan van het heelal, het leven op aarde en onze vroegste voorouders? Studium Generale gaat terug naar het begin, met wetenschappelijke verhalen over de oerknal, het oerleven en de oermens.
Deze lezingenserie is de opmaat van het cultureel festival ‘Terug naar het begin' dat in het weekend van 6 en 7 juni in en rondom kerken in Middelstum plaatsvindt.
De oerknal
Het begin van alles
Govert Schilling
Datum: Dinsdag 1 april 2008
In den beginne was er de oerknal. Dat is de kern van het wetenschappelijke scheppingsverhaal. Eeuwenlang ging de mens er vanuit dat het heelal altijd heeft bestaan, maar begin vorige eeuw werd ontdekt dat het ooit een begin moet hebben gekend, waarbij ruimte, tijd, materie en energie ontstonden. Uit die extreme, hete oertoestand is ons huidige heelal voortgekomen, met zijn talloze sterrenstelsels, sterren en planeten. De oerknaltheorie is lange tijd een slecht onderbouwd idee gebleven, maar vanaf de jaren zestig zijn er steeds meer bewijzen voor gevonden. Op welke argumenten berust de oerknaltheorie, en welke raadsels en problemen zijn nog niet opgelost? Zijn er parallelle heelallen? En wat was er eigenlijk vóór de oerknal?
Govert Schilling is freelance sterrenkundejournalist voor o.a. de Volkskrant, Science en New Scientist. Hij schreef ruim veertig boeken over uiteenlopende sterrenkundige onderwerpen. In 2002 ontving hij de Eureka!-oeuvreprijs voor zijn bijdrage aan de popularisering van wetenschap en techniek. Hij is eindredacteur van de populaire website www.allesoversterrenkunde.nl.
Het oerleven
Van stof tot bacterie
Steph Menken
Datum: Dinsdag 8 april 2008
Ongeveer 4,6 miljard jaar geleden was de aarde woest, ledig en steriel. Een miljard jaar later wemelde het er van de bacteriën. Er bestaan verschillende theorieën over hoe en waar een systeem van DNA en eiwitten uit niet-levende materie kon ontstaan en zich kon ontwikkelen tot de diversiteit aan soorten en organismen die we op aarde kennen.
Hoe heeft LUCA (last universal common ancestor), de voorloper van alle hedendaagse organismen, eruit gezien? Welke sporen heeft het primitieve leven op aarde nagelaten en hoe kunnen we de ontstaanswijze van leven experimenteel onderzoeken? En dan is er nog de op één na belangrijkste stap in de evolutie: het ontstaan van cellen met een kern (eukaryoten), ongeveer 2 miljard jaar geleden.
We gaan terug naar de oorsprong en ontwikkeling van het leven op aarde.
Steph Menken is hoogleraar evolutiebiologie aan de Universiteit van Amsterdam. In 1980 promoveerde hij op een onderzoek naar de evolutie van nieuwe soorten met plantenetende motten als modelorganismen. Nog steeds is hij geïnteresseerd in de ecologie en evolutionaire genetica van soortvorming. Daarnaast gaat zijn aandacht uit naar natuurbescherming en de geschiedenis van de biologie.
De oermens
Waarom wij zo bijzonder zijn
Gerrit Dusseldorp
Datum: Dinsdag 15 april 2008
De mens wordt traditioneel gezien als de kroon op de schepping. Maar is dat wel zo? Is de mens de natuur ontstegen en zo ja, wanneer gebeurde dat dan? Aan de hand van fossiele en archeologische resten die vroege homininen achterlieten, kan geschetst worden welke veranderingen er precies in onze familie plaatsvonden en wat de gevolgen hiervan waren. Ongeveer 6 miljoen jaar geleden leefde de laatste voorouder die wij delen met chimpansees en bonobo’s, hierna scheidden zich onze evolutionaire wegen. De veranderingen die in onze familie plaatsvonden na dit tijdstip zijn veelomvattend.
Welke mensachtigen begonnen met het gebruiken van stenen werktuigen en waarom deden ze dat? Welke mensachtigen verlieten Afrika en veroverden de wereld? En wanneer en waarom begonnen mensachtigen de grote hersenen te ontwikkelen die ons nu kenmerken?
Gerrit Dusseldorp hoopt in september te promoveren aan de Faculteit der Archeologie van de Universiteit Leiden op een onderzoek naar het foerageergedrag van Neanderthalers en naar strategisch gedrag en planning in deze soort. In 2003 studeerde hij af op onderzoek naar welke hominine verantwoordelijk is voor de productie van de oudste stenen werktuigen in Afrika.
